Χίλια καλώς ορίσατε
χίλια και δυο χιλιάδες
στον Κάμπο με τα λούλουδα
και με τις πρασινάδες
Μ’ αυτήν την μαντινάδα καλωσορίζουν οι Καμπιώτες από τα παλιά χρόνια τους φιλοξενούμενούς τους, τους φίλους τους, τους δικούς τους καμαρώνοντας για το πράσινο και τα λουλούδια του χωριού τους.
Η ιστορία ενός τόπου σφραγίζετε από τους ανθρώπους του στο πέρασμα του χρόνου. Αφορά όλες τις δραστηριότητές τους, τον τρόπο ζωής τους τα έργα τους, υλικά και ηθικά σε ειρήνη και σε πόλεμο.
Η αποτύπωση της ιστορίας γίνεται με τον γραπτό και τον προφορικό λόγο. Ο γραπτός λόγος είναι τα κείμενα και ο προφορικός είναι η παράδοση που μεταφέρετε από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά.
Το χωριό Κάμπος βρίσκεται στο Δυτικότερο μέρος της Κρήτης συνορεύει στα Βόρεια με το Σφηνάρι, Νότια με την Κεραμωτή, Ανατολικά με τον Αερινό και Δυτικά με τη Μεσόγειο Θάλασσα, απέχει από τα Χανιά περίπου 66 χιλιόμετρα. Έχει δύο ποτάμια (όχι χείμαρρους) με νερό και το καλοκαίρι. Ο Μεσοχωριανός ποταμός, ο πιο μεγάλος, στο Μπερμπαθιανό ρέμα, και ο Βαρθακονιάς στο άλλο ρέμα. Ο Μεσοχωριανός διασχίζει μια μικρή κοιλάδα αλλά και το φαράγγι του Κάμπου. Το υψόμετρο του χωριού είναι από 300 έως 400 μέτρα, περίπου στην υψηλότερη γειτονιά. Το βουνό Κουτρούλης έχει ύψος 1071 μ. Το χωριό έχει πολλές ρεματιές, πολλές πηγές και μικρά ακρωτήρια κι ένα πολύ μικρό οροπέδιο τα Ξεροκάμπια με το παρατηρητήριο Βάρδια απ’ όπου οι πρόγονοί μας παρακολουθούσαν τις κινήσεις των επιδρομέων από την θάλασσα. Μια επίσκεψη στη Βάρδια θα σας προσφέρει ένα ονειρεμένο ηλιοβασίλεμα.
Οι μεγαλύτεροι οικισμοί του χωριού είναι τα Χαρτζουλιάνα η Σελί τα Μπερμπαθιανά και τα Χαιρεθιανά ή Πλαγιά όπως μετονομάστηκε. Έχει 6 εκκλησίες συνολικά, τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο η κεντρική, τον Άγιο Γεώργιο και τον Άγιο Νεκτάριο στους οικισμούς. Την Αγία Αικατερίνη στο Ακρωτήρι, που είχε καταστραφεί από τους τούρκους, κα τις βυζαντινές εκκλησίες της Αγίας Παρασκευής και τον Αστράτηγο του 13ου και 14ου αιώνα, ο Αστράτηγος ήταν και μοναστήρι με καλογήρους στην Ενετοκρατία (1252-1669).
Σύμφωνα με βιβλιογραφικές πηγές, στην περιοχή του Κάμπου ήταν η αρχαία πόλη Ιναχώριον, που ήκμασε στην Ελληνορωμαϊκή εποχή (3ος π. Χ. - 3ος μ.Χ. ) αιώνας. Μέχρι τώρα δεν έχει γίνει σχετική μελέτη και έρευνα από τους αρχαιολόγους για να προσδιοριστεί ακριβώς η θέση της. Ορισμένοι ερμηνεύουν το Ιναχώριο σαν ρυακότοπο. Άλλοι πιστεύουν ότι πήρε το όνομα από την Ινώ, θεότητα που λατρευόταν στην αρχαία Κρήτη και ήταν προστάτης των ναυτιλλομένων, αυτών δηλαδή που ταξίδευαν στην θάλασσα. Τα «Ινάχια» ήταν αφιερωμένα στην λατρεία της.
Στα χρόνια της Αραβοκρατίας, δηλαδή την κατοχή της Κρήτης από τους Σαρακηνούς (825-961 μ.Χ.) οι κάτοικοι για να αποφύγουν τις επιδρομές από την θάλασσα, ίσως, εγκαταστάθηκαν στα πιο ψηλά μέρη του Κάμπου. Κατά πάσα πιθανότητα την περίοδο εκείνη ανήκουν οι ερειπωμένοι οικισμοί στον «Τζίγκουνα», ψηλά στον κουτρούλη, στου «Χαρτζούλη το Σώχωρο» χαμηλά στο Μπερμπαθιανό ρέμα.
Στον τελευταίο οικισμό υπήρχε και νερόμυλος. Στο ρέμα του Βαρθακονιά υπήρχε και νερόμυλος στα «Παλιοσώχωρα», οικισμός με εκκλησία στα «Σταμαθιανά», στο σημερινό Λιοφυτάκι και πιο κάτω άλλος οικισμός στο «Αλωνάκι».
Με το τέλος της Αραβοκρατίας (απελευθέρωση της Κρήτης από τον στρατηγό Νικηφόρο Φωκά) εδραιώνεται η ασφάλεια και το φρόνημα των κατοίκων του νησιού. Ίσως τότε κτίζονται οι παράλιοι οικισμοί στην Αγία Παρασκευή στους Αφρατολάκους και στο Ακρωτήρι. Στην μετέπειτα περίοδο κτίζονται και αγιογραφούνται οι βυζαντινές εκκλησίες της Αγίας Παρασκευής, του Αστράτηγου κι πιθανόν της Αγίας Αικατερίνης.
Η τελευταία καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Τούρκους, δεν ξέρουμε πότε κι έτσι δεν έχομε κάποια στοιχεία για τη χρονολόγησή της. Η παρουσία των εκκλησιών της Αγίας Παρασκευής και πιθανών της Αγίας Αικατερίνης στους παράλιους οικισμούς υποδηλώνει μάλλον την μόνιμη εγκατάσταση των κατοίκων σ’ αυτούς κι όχι την χειμερινή μετακίνηση και διαμονής τους λόγω του ηπιότερου κλίματος. Γύρω από τον Αστράτηγο δημιουργείται μοναστήρι. Ίσως ήταν το θρησκευτικό αντίβαρο για τους Ορθοδόξους της περιοχής στην παρουσία του καθολικού μοναστηριού των Ενετών στα Βαρσαμάκια,. Μπορεί όμως να συνέβη και το αντίθετο, δηλαδή να προϋπήρχε το μοναστήρι στον Αστράτηγο κι όταν ήλθαν οι Ενετοί έφτιαξαν το δικό τους.
Η ύπαρξη του μοναστηριού στον Αστράτηγο δεν προκύπτει μόνον από πληροφορίες της παράδοσης και της παρουσίας ερειπίων ακόμα και σήμερα. Ενισχύετε η άποψη αυτή και από το σημερινό τοπωνύμιο «Καλογεράς» στην ίδια περιοχή, αλλά και από την περιγραφή Ενετού περιηγητή που φιλοξενήθηκε από έναν καλόγερο που συνάντησε στην ακρογιαλιά του χωριού μας.
Στην κοιλάδα του Μπερμπαθιανού ρέματος υπάρχει η τοποθεσία «Μαρκέτο» (ω) και πολύ κοντά σ’ αυτήν άλλη ο «Μαγατζές» με ερείπια που υποδηλώνουν, ίσως, διαχρονικά την ίδια χρήση του χώρου. Πιθανότατα ήταν χώρος αγοράς, εμπορίου με μαγαζιά και αποθήκες, mercato στα Ιταλικά είναι το εμπόριο, market στα Αγγλικά η αγορά. Δεν ξέρουμε αν το marceto έχει Βενετσιάνικη ρίζα ή προέκυψε από μετάθεση των συλλαβών mercato κι έχει την ίδια έννοια. Magazzino στα Ιταλικά είναι το μαγαζί, makhäzin στα Αραβικά η αποθήκη και μαγατζές στα Τούρκικα η αποθήκη.
Στην περίοδο της Βενετοκρατίας (1600 μ. Χ. περίπου) κτίζεται ο «Πύργος στα Βαρσαμάκια» για προστασία του καθολικού μοναστηριού που υπήρχε. Οι Ενετοί μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453, στα χέρια των Τούρκων διέβλεψαν τον τουρκικό κίνδυνο κι άρχισαν τις οχυρώσεις των πόλεων, των νησιών, των λιμανιών των μοναστηριών με κάστρα και πύργους.
Στους Βενετσιάνικους χάρτες αναγράφονται, οι εκκλησίες της Αγίας Παρασκευής (santa venera και santa veneranda), τα ακρωτήρια Κόρακας (porta di coraca), Κούτουλου Coutoulous), ο όρμος Καραβοστάσι (caravoutas) και ο Μεσοχωριανός ποταμός (vitalo potamous). Η λέξη Καραβοστάσι προέρχεται από την αρχαία Ελληνική λέξη κάραβος και το ρήμα ίστημι και σημαίνει αγκυροβόλι. Η λατινική vitalo προέρχεται από το vita που σημαίνει ζωή κι επομένως vitalo potamous σημαίνει ο ζωτικός, ο κύριος, ο μεγάλος ποταμός.
Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας το χωριό μας έπαιξε σημαντικό ρόλο στον απελευθερωτικό αγώνα. Στα χρόνια της επανάστασης του 1821 υπογράφει σε επιστολές ο Γιάννης Χαρτζούλης σαν στρατηγός Σελόραχου. Αν βγει κανείς επάνω στις κοντινές κορυφές πραγματικά το Σελί (που στα χρόνια μας εννοούμε την πλατεία με τα μαγαζιά) μοιάζει σαν μια μεγάλη σέλα αλόγου. Η λέξη σέλα είναι από το λατινικό cella. Είναι πολύ πιθανόν οι ονομασίες Σελί, Σελόραχος να προέκυψαν κατά την εποχή της βενετοκρατίας.
Στις γραπτές πηγές της περιόδου της Τουρκοκρατίας το χωριό αναφέρεται σαν Κάβος Σελόραχος και αργότερα Κάμπος Σελόραχος. Ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashlay το 1834 μεταξύ άλλων αναφέρει, περνώντας από τον Κάμπο Σελόραχο, ότι έχει 40 οικογένειες που πληρώνουν 58 χαράτσια στους Τούρκους και ότι είδε ένα καταρράχτη. Είναι ο Ρέτζακας στο Βαρθακονιά. Οι λέξεις Ρέτζακας, ρετζάρα, ρετζάκα έχουν Λατινική ρίζα και σημαίνουν καταρράχτης.
Στην περίοδο της αρχηγίας Κισσάμου από τον Αναγνώστη Σκαλίδη στον κατάλογο των διορισμών και απονομής βαθμών του 1878 αναφέρονται, από το χωρίον Κάμπος, οι Ιωάννης Χαρτζουλάκης πεντακοσίαρχος, Ιωάννης Κυριακάκης πεντακοσίαρχος και Στυλιανός Χαιρετάκης εκατόνταρχος.
Στο εκλογητήριο του αρχηγού Σκαλίδη και στον κατάλογο των 3.000 Κισσαμιτών που τον εξέλεξαν αρχηγό Κισσάμου το 1878 στα Ροδωπού, αναφέρονται 56 αγωνιστές από τον κάμπο που τον ψήφισαν. (Αναφέρονται μεταξύ άλλων και επίθετα που δεν υπάρχουν σήμερα στο χωριό, όπως Χοχλάκης, Βεργεράκης, (Μ)Περμπατάκης, Βλαχάκης, Παναγιωτάκης και Κουτσογιάννης.
Στην απογραφή του 1881 ο Κάμπος και σε παρένθεση «Κάβος Σελόραχος» αναφέρεται με 285 χριστιανούς κατοίκους στο Δήμο Εννέα Χωρίων και ο Μελισιάς ή (Μελισιά) χωριστά με 95 κατοίκους και το Σφηνάρι με 133 κατοίκους σε συνολικό πληθυσμό του Δήμου 2.803 κατοίκων. Στον ίδιο Δήμο αναφέρεται και το 1900 ως Κάμπος πλέον με 351κατοίκους. Το 1920 είναι έδρα ομώνυμου αγροτικού δήμου με 214 κατοίκους μαζί με τη Μελισιά Οι στατιστικές πληροφορίες από το 1920 και μετά περιλαμβάνουν και τη Μελισιά.
Η μεγάλη μείωση του πληθυσμού στην 20ετία (1900-1920) θα μπορούσε να αποδοθεί αφ’ ενός στην μεγάλη μετανάστευση χωριανών μας στην Αμερική και αφετέρου στην στράτωση και στις απώλειες των Βαλκανικών πολέμων και της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Στην τελευταία τουλάχιστον (6) στρατιώτες χάθηκαν όπως ένας Χαντζάκης, οι Λιουδάκης Μανώλης και Κωστής, Βεστάκης και Χαιρετάκης. Το 1928 είχε 341 κατοίκους και το 1940 ήταν 481.
Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής (1944) οι Γερμανοί εκτέλεσαν, ύστερα από κυνηγητό τον Αριστείδη Λιουδάκη, επίσης στον Εμφύλιο Πόλεμο 1945-1949 σκοτώθηκε ο στρατιώτης Λάμπρος Χαιρετάκης, ο δε Ανδρέας Σχοινοπλοκάκης πέθανε έπειτα από 2 χρόνια από τις κακουχίες του πολέμου.